Dewi Emrys

Description

William John Gruffydd (1881-1954). Llenor, bardd,ysgolhaig a beirniad. Fe'i ganed yng Ngorffwysfa, ym Methel, plwyf Llanddeiniolen, Caern., yn fab hynaf i chwarelwr. Addysgwyd ef yn Ysgol Sir Caernarfon ac yng Ngholeg Iesu, Rhydychen, lle'r astudiodd y Clasurol a Llenyddiaeth Saesneg. Yn Rhydychen daeth dan ddylanwad John Rhys, ac yn arbennig, Owen M. Edwards a fu'n arwr iddo trwy gydol ei oes. Cafodd gyfle i feithrin ei ddiddordeb mewn llenyddiaeth Gymraeg yng nghyfarfodydd Cymdeithas Dafydd ap Gwilym. Yn 1906 fe'i penodwyd yn Ddarlithydd yn yr Adran Gelteg yng Ngholeg y Brifysgol, Caerdydd, ac yn Athro Celteg (teitl a newidiodd yn ddiweddarach i Gymraeg) yng Ngholeg Caerdydd yn 1918, gan aros yn y swydd honno hyd ei ymddeoliad yn 1946. O 1922 nes y dirwynwyd ef i ben yn 1951 bu'n olygydd y cylchgrawn chwarterol Y Llenor. Ymhlith ei ddiddordebau ar hyd y blynyddoedd yr oedd yr Eisteddfod Genedlaethol a phenodwyd ef yn Llywydd y Llys yn 1945. Mewn is-etholiad am sedd Prifysgol Cymru yn 1943 fe'i hetholwyd yn Aelod dros Rhyddfrydwyr a daliodd y sedd honno hyd oni ddiddymwyd cynrychiolaeth Seneddol y prifysgolion yn 1950. Ei gyd-ymgeisydd yn yr ymryson hwnnw oedd ymgeisydd Plaid Cymru, Saunders Lewis; cefnogid Gruffydd gan holl bleidiau Clymblaid cyfnod yr Ail Ryfel Byd ac enillodd y sedd gyda 3, 098 o bleidleisiau yn erbyn y 1,330 a roddwyd i Lewis. Er mai Saesneg a Chlasurol oedd ei addysg yn Ysgol Sir Caernarfon, dechreuodd W. J. Gruffydd ymddiddori'n gynnar mewn barddoniaeth Gymraeg. Gyda'i gyfaill R. Silyn Roberts, cyhoeddodd gyfrol o gerddi, Telynegion, yn 1900. Daeth dan ddylanwad syniadau John Morris-Jones ac er iddo, ym mhen draw blynyddoedd, ystyried mai gwaith prentisaidd iawn oedd ei gerddi cynnar, gwelir ynddynt ymdrech i hyrwyddo dull newydd o farddoni yn Gymraeg gan arddel pwysigrwydd lliw a theimlad a synwyrusrwydd yn hytrach na'r modd sisactig ac athronyddol a oedd mewn bri ar y pryd. Yn Rhydychen dechreuodd ddarllen gweithiau Thomas Hardy a bu'r profiad yn fodd i ffrwyno ei Ramantiaeth gynnar ac i ddwyn llymder a sobrwydd disgybledig i'w feddwl a'i arddull. Amlygir y nodweddion hyn yn ei gyfrolau eraill o gerddi, sef Caneuon a Cherddi (1906) ac Ynys yr Hud a Chaneuon Eraill (1923), ac yn fwyaf arbennig, yn Caniadau (1932), y detholiad a baratodd ar gyfer Gwasg Gregynog o'r cerddi o'i eiddo a farnai'n orau. Yr oedd hefyd yn gasglwr ac yn ddetholwr o safon, a golygodd Y Flodeugerdd Newydd (1909), Blodeuglwm o Englynion (1920) ac Y Flodeugerdd Gymraeg (1931). Wrth iddo heneiddio troes W. J. Gruffydd fwyfwy oddi wrth farddoniaeth at ryddiaith feirniadol fel cyfrwng i fynegi ei feddwl; ceir llawer o'i waith gorau yn Hen Atgofion (1936), Cofiant Owen M. Edwards (1937) ac yn Y Tro Olaf (1939). Yn Y Llenor ysgrifennai nodiadau golygyddol bywiog, deifiol yn aml, ar bynciau'r dydd. Ymhlith ei gyfraniadau i ysgolheictod Cymraeg dylid nodi ei ddwy gyfrol ar hanes barddoniaeth a rhyddiaith, Llenyddiaeth Cymru o 1450 hyd 1600 (1992) a Llenyddiaeth Cymru: Rhyddiaith o 1540 hyd 1600 (1926). Ei ddiddordeb pennaf ym mae ysgolheictod oedd cyfansoddi a chynnwys storiol Pedair Cainc y Mabinogi a diau mai gwaith John Rhys ar y traddodiadau Celtaidd paganaidd a'i symbylodd yn wreiddiol. Ymhlith ei gyfraniadau niferus i'r maes hwn gellir enwi'n arbennig y ddwy gyfrol Math Vab Mathonwy (1928) a Rhiannon (1953). Er bod angen llawer o adolygu manwl ar ei gasgliadau yn y maes hwn, nid oes lle i amau ei wreiddioldeb a'i dreiddgarwch a gwerth hanfodol ei gnewyllyn damcaniaethol. Yr oedd W. J. Gruffydd yn wr o feddwl aflonydd a chyfnewidiol. Yr oedd yn Anghydffurfiwr o argyhoeddiad; rhoddai bwys ar oddefgarwch a rhyddid meddwl ac nid da ganddo glymu wrth unrhyw gyfundrefn o syniadau. Dechreuodd ei yrfa fel gwrthryfelwr yn erbyn safonau oes Fictoria eithr arferodd lawer ar ei ddawn i glodfori'r werin wledig syml, a chaled ei byd, y tarddodd ef ohoni. Gwelai ei feirniaid arwyddion o anghysondeb yn ymddygiad gwr a ymosododd ar y 'rhyfelgarwyr' wedi'r Rhyfel Byd Cyntaf, a gefnogodd y Cenedlaetholwyr a achosodd y Tan yn Llyn yn 1936 gan alw ar ei gyd-wladwyr i fynd mor bell a boicotio'r Coroni er mwyn mynegi dicter cenedlaethol , ond a oedd erbyn 1939 yr un mor frwd ei gefnogaeth i'r polisi o ymladd yr Ail Ryfel Byd. Nid oes, er hynny, unrhyw amheuaeth nad oedd yn credu'n ddifuant yn y gwahanol safbwyntiau a goleddai ac y byddai, o bryd i'w gilydd, yn eu harddel. Gwnaethpwyd ymgais deg a gwrthrychol i esbonio ei gyfnewidioldeb gan un a adweinai deithi ei feddwl yn dda, sef T. J. Morgan, yn y gyfres Writers of Wales (1970); gweler hefyd yr ysgrif gan Alun Llywelyn-Williams yn Gwyr Llen (gol. Aneirin Talfan Davies, 1948), rhifyn coffa Y Llenor (1955), erthygl gan John Gwilym Jones yn ei lyfr Swyddogaeth Beirniadaeth (1977), llyfryn Iorweth C. Peate ar y llenor (1966), cyfrol T. Robin Chapman, W. J. Gruffydd, ac erthygl bwysig Ceri W. Lewis, 'W. J. Gruffydd' yn Y Traethodydd (Hydref 1994). Cyhoeddwyd detholiad o'i nodiadau golygyddol gan T. Robin Chapman yn 1986 a chasgliad o'i feirniadaeth lenyddol o dan y teitl Yr Hen Ganrif (gol. Bobi Jones) yn 1991. Daw'r wybodaeth o'r Cydymaith i Lenyddiaeth Cymru: Argraffiad Newydd (gol. Meic Stephens, Caerdydd 1997).

• http://www.literaturewales.org/ (link opens in new window)