Hen Emynau Llafar Gwlad: 'Beth yw'r cynnwrf garw iawn / sy'n y goedwig?'
Items in this story:
Y lloer a'r sêr, tir a môr.
This story is only available in Welsh:
Rwyf yma fel y lleuad
Yn llawn o frychau i gyd,
Fy mhrofiad sydd yn newid
Yn amal yn y byd;
Os unwaith caf fynd adref
’Nghyfiawnder Adda’r Ail,
Ni byddaf mwy fel lleuad,
Ond disglair fel yr haul.
Llsg. AWC 1793/517, t. 11. Evan Jones, Ty’n-y-pant, Llanwrtyd. Fel hyn y cofnodwyd llinellau 3, 4, 5 a 6 gan Mary Jones, Cross Inn, Ceredigion (Llsg. AWC 2868/1, t. 41):
Cyfnewid mae fy mhrofiad
Yn fynych yn y byd;
Os byth y caf fynd adref
Drwy haeddiant Adda’r Ail ...
* * *
Fe gododd rhyw seren
Tu dwyren i’r nen,
Oedd agos i’r ddaear,
Oedd ole, oedd wen.
Fe gerddodd yn araf,
Fel colofn o dân,
Fe goncrodd dywyllwch
A chynnydd o’i blân.
Tâp AWC 5008. James Williams, Llwyn Celyn, Cefngorwydd, Brycheiniog. Ganed: 14.ix.1890, yn Llanfihangel Brynpabuan. Recordiwyd 20.vii.1976. ‘Mam disgodd honna i fi.’ (Elizabeth Williams, Waun Lwyd, Abergwesyn.)
* * *
Iesu, beth yw’th feddwl Di
Am ein daear?
Gest ti’th siomi ynddi hi,
Geidwad hawddgar?
Byd dy gariad yw y llawr,
Paid â’i ado,
Dyro gynnig, Iesu mawr,
Unwaith eto.
Llsg. AWC 2868/1, t. 38. Mary Jones, Cross Inn, Ceredigion. Clywodd gan Mrs Mari James, Llangeitho.
* * *
Hen lestr iachawdwriaeth
A ddaeth o’r nef i ni,
Mordwyodd foroedd cariad
Hyd borthladd Calfari.
Dadlwythodd ei thrysorau
Mewn teirawr ar y groes,
Rhoes fodd i dorf nas rhifir
I fyw tragwyddol oes.
Tâp AWC 5071. Y Parchg. William Morris. Recordiwyd: 18.viii.1976. Roedd y pennill hwn yn un o’r penillion a glywodd Dr Ceinwen H Thomas gan ei mam, Catherine Margretta Thomas (1880-1972), Nantgarw. Hithau wedi’i glywed yn cael ei ganu ar amrywiad o’r dôn ‘Bryniau Casia’ gan ei nain, Ann Meredydd, ‘Mam-gu’r Mynydd’, Caerffili. Cyhoeddwyd y pennill, yn nhafodiaith Y Wenhwyseg, gan y Dr Ceinwen H Thomas yn ei herthygl: ‘Emyn Mam-gu’r Mynydd’ (Bwletin Cymdeithas Emynau Cymru), cyf. 3, rhif 1 (1988-89), tt. 20-23. Sylwer ar un gwahaniaeth amlwg yn y bedwaredd linell o’i fersiwn hi: borthladd > bartha.
’en lestar Iachawdwria’th
A ddeth o’r nef i ni;
Tramwyws fôr o gariad
’yd bartha Calfari;
Dadlwythws ei thrysora
Mywn tair awr ar y gro’s,
Rhows fodd i rif nas rhifir
I fyw tragwyddol o’s.
Yn ôl y mynych gyhoeddi a fu ar y pennill cyfoethog hwn, gyda’r awdur (pwy bynnag ydoedd) yn cynnal y ddelwedd ganolog o’r llong yn grefftus iawn, bu’r emyn hwn unwaith yn un o’r rhai mwyaf poblogaidd. Fe’i cyhoeddwyd, gyda mân amrywiadau, er enghraifft, yn Hymnau y Diwygiad (gwasg Robert Jones, Bethesda, 1859); Hymnau Diwygiaid ’59 (1861); Carneddog Gwreichion y Diwygiadau (1905); a J Bowen Jones, Hen Emynau (1912). Mewn erthygl werthfawr sy’n trafod yr emyn hwn ac eraill ymhellach (‘Rhagor am Emyn Mam-gu’r Mynydd’ (Bwletin Cymdeithas Emynau Cymru), cyf. 3, rhif 1 (1988-89), tt. 24-30), cyfeiria’r Dr E Wyn James hefyd at ysgrif Huw Llewelyn Williams yn Porfeydd (Mai/Mehefin 1970, t. 69). Yn yr ysgrif honno y mae’r awdur yn adrodd hanes pregethwr cynorthwyol a gawsai dröedigaeth yn Niwygiad 1904 ‘ac a fyddai’n arfer sôn am lifeboat yr Iachawdwriaeth’.
* * *
Beth yw’r cynnwrf garw iawn
Sy’n y goedwig?
A yw’r arfaeth fawr ei dawn
Ddim yn ddiddig?
Nis bodlonir hi yn llawn,
Nes ceir gweled
Pawb a brynwyd un prynhawn
O’u caethiwed.
Llsg. AWC 2868/1, t. 36. Mary Jones, Cross Inn, Ceredigion. Y mae’n cyfeirio at ddigwyddiad nodedig a gofnodwyd yn Hanes Methodistiaeth De Aberteifi.
‘Sonnir am oedfa hynod arall yno [Plas Aber-porth] yn 1821. Cedwid y cyfarfod mewn ysgubor helaeth iawn, a’r Parch. Ebenezer Richards yn pregethu. Ei destun oedd, ‘Ond pwy a oddef ddydd ei ddyfodiad ef? [A phwy a saif pan ymddangoso efe? Canys y mae efe fel tân y toddydd ac fel sebon y golchyddion’ (Malachi, 3:2).] Wedi’r oedfa, arhosodd y gynulleidfa fel pe yn disgwyl rhagor. Pwysai’r pregethwr ar ryw fath o bulpud ac ochneidiai’n ddwys. Adnabu amser ymweliad Duw a rhoddodd y pennill canlynol’:
Beth yw’r cynnwrf garw iawn
Sy’n y goedwig?
[Yna] ‘taflodd Dafydd y Gof ei het i fyny, a gwaeddodd allan:
Bendigedig am y taliad
Gliriodd ferch yr hen Amoriad.’
Cofnodwyd y pennill hefyd yng nghasgliad gwir werthfawr Evan Jones, Ty’n-y-pant, Llanwrtyd, o emynau llafar gwlad (Llsg. AWC 1793/514, t. 32). Ei fersiwn ef o’r seithfed linell yw ‘Rhai a brynwyd un prydnawn ...’ Dyma’r nodyn sydd gan Evan Jones i ragflaenu’r pennill:
‘Yn y flwyddyn 1828, pan oedd son mawr am y diwygiad wedi torri allan mewn amryw leoedd yn Ne Cymru, aeth mintai o bobl ieuainc ac un henafgwr o eglwys Cefn Gorwydd ar y Sul i Gil-y-cwm i’w glywed a’i weled. Y Sabath canlynol yr oedd y Parch Thos. Williams, Merthyr Cynog, yn pregethu yn y Gorwydd, a cheisiodd gan un o’r blaenoriaid i ddechreu y cyfarfod yr hyn a wnaed yn barod gan Jac Brynffo. Wedi iddo ddarllen pennod o air Duw, rhodd y pennill a ganlyn allan:
Beth yw’r cynnwrf garw iawn
Sy’n y goedwig ...’
Ymddengys y pennill hwn yn ddienw yng nghasgliad Gomer (1821), rhif 453, ond fe’i priodolir i J R Jones, Ramoth, gan Thomas Gee yn Emynau y Cyssegr (ail arg. 1888), rhif 2331.
* * *
Mae rhyw gynnwrf yn y goedwig,
Sŵn traed rhyw dyrfa’n dod;
Mae’r Gŵr sy â’r awdurdod
A’r fwyell yn y co’d.
Ceir trawstiau newydd eto
I deml sanctaidd Duw,
O, Arglwydd, cadw filoedd
A’m henaid inne’n fyw.
Llsg. AWC 1793/514, t. 14, a 1793/517, t. 2. Evan Jones, Ty’n-y-pant, Llanwrtyd.
* * *
O’r goedwig fawr fe dorrwyd
Rhyw frigau ceimion iawn,
Mae’n rhaid cael rhain i’r ’deilad,
Cyn byddo’r gwaith yn llawn.
Mae yn y goedwig eto
Rai wedi’u marcio’n wir,
Fe ddaw y Gŵr a’u prynodd
I’w mofyn cyn bo hir.
Llsg. AWC 2868/2, t. 4. Buddug Morris, Llanarmon Dyffryn Ceiriog. Ceir sawl amrywiad yn y fersiwn a gyhoeddwyd gan Garneddog yn Gwreichion y Diwygiadau (1905), t. 15:
O’r goedwig fawr fe dorrwyd
Rhyw geinciau ceimion iawn,
Roedd rhaid eu cael i’r demel
Cyn gwneud y gwaith yn iawn.
Mae eto rai wedi’u marcio
Yn y goedwig fawr yn wir, -
Fe ddaw y Gŵr a’u prynodd
I’w mofyn cyn bo hir.